معرفت

قواعد التفسیر

مبحث یازدهم: قواعد اظهار و اضمار

یکی از نکاتی که باید در تفسیر و ترجمه قرآن به آن توجه نمود، قواعد مربوط به اظهار و اضمار است. اظهار به معناى تصريح به يك لفظ در جايى است كه مى ‏توانست ضمير بيايد. اضمار در لغت به معنای معنای اخفاء و سَتر(پوشیدن) است و واژه ضمیر نیز از این جهت برگیده شده است چرا که آمدن ضمیر سبب ستر اسم ظاهر می شود. در اصطلاح به معناى ترك لفظ است؛ در حالى كه معناى آن در نيت و تقدير است.

این نکته نیز باید مورد توجه قرار گیرد که بحث اضمار بحث مفصلی را در علم معانی به خود اختصاص داده است اما در اینجا مراد از اضمار معنای خاص آن یعنی ضمیر آوردن مورد توجه قرار گرفته است.

اصل در اسم ‏ها آن است كه ظاهر باشد و اصل در چيزى كه تكرار مى ‏شود آن است‏ كه ضمير بيايد؛ چون به این وسيله از تکرار اسم ظاهر جلوگیری می  شود؛ پس اگر مخالف اين دو اصل عمل شد، حتماً متكلم حكيم نكته‏ اى در نظر داشته است كه به وسيله قرائن باید به آن پی برده شود.[1]

در مثل آیه (وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلّمُكُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِكُلّ شَىْ‏ءٍ عَلِيمٌ)[2] تکرار لفظ جلاله «الله» براى تعظيم و در آیه (أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ)[3] و در آیه (وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْني‏ فَتَنْفُخُ فيها فَتَكُونُ طَيْراً بِإِذْني‏ وَ تُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْني‏ وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتى‏ بِإِذْني‏ وَ إِذْ كَفَفْتُ بَني‏ إِسْرائيلَ عَنْكَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَقالَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبينٌ)[4] چهار مرتبه عبارت «بِإِذْني» تکرار شده است و با توجه به سیاق آیه این نکته قابل برداشت است که با این تکرار امر به «دقت» شده است.